تحلیل مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان که به مسجد جامع عتیق و مسجد جمعه اصفهان هم معروف است. یکی از بنا های تاریخی شهر اصفهان بوده که قدمت آن به قرن دوم هجری قمری باز می ‌گردد.

تاثیرات مسجد جامع اصفهان

 تأثیر بر معماری مساجد در اعصار بعدی

در قرن پنجم هجری معماری مسجد جامع اصفهان تغییر نمود و مسجد شبستانی قبلی به مسجدی چهار ایوانی تبدیل گردید. سبک چهار ایوانی جدیدی که ایجاد شده ‌بود به عنوان مسجد ایرانی شناخته شد و از آن پس بود که مساجد جامع ایران به صورت چهار ایوان ساخته شده و حتی تعدادی از مساجدی هم که پیش ‌تر ایجاد شده ‌بود تغییر یافته و به این صورت درآمد. این سبک از معماری به کشورهای مسلمان‌ نشین خارج از ایران هم رسید و باعث شد آن‌ ها هم تغییر بیابند.

 تأثیر بر ساختار اجتماعی و شهرسازی اصفهان

ساخت مسجد جامع اصفهان باعث یکی شدن روستاهای منطقه سپاهان شد. و در قرن دوم ه‍.ق هسته اولیه شهر اصفهان ایجاد شد و از همان زمان بود که تأثیرگذاری این مسجد آغاز گردید. اولین میدان در کنار آن شکل گرفت، بازارها در نزدیک آن ایجاد شدند و به مرور زمان مردمان بیشتری در کنار آن سکونت نمودند و محلات و بناهای عمومی ساختند، معابر و گذرگاه ‌ها تشکیل شد و به تدریج شهرسازی رونق گرفت.

مراحل احداث و تغییرات مسجد

 قرن دوم هـ .ق

شکل ‌گیری شهر اصفهان را باید مطابق با ساخت مسجد جامع دانست. در سال 156 ه‍.ق (777 م) مسجدی وجود داشت که متناسب با جمعیت شهر بود و در شمال غربی میدان مرکزی اصفهان قرار داشت. این بنا در دوران منصور و به سبک خراسانی ایجاد شده‌ بود و در واقع اولین بنای اسلامی این محل بوده ‌است. این قسمت که بسیار ساده و از خشت خام ساخته شده‌ بود، بعداً تخریب شد.

 قرن سوم هـ .ق

در قرن سوم ه‍.ق در اثر افزایش جمعیت شهر و گسترش نیازهای مردم و ساکنان آن در زمان معتصم در سال 226 ه‍.ق مسجد جامع پیشین را خراب کردند و مسجدی بزرگتر به مساحت حدود یک هکتار و بنابر شیوه خراسانی ساختند. در این مرحله جهت قبله را که حدود 20 الی 30 درجه با قبله فعلی اختلاف داشت، اصلاح کردند و شبستان‌ های ستون‌ دار و سقف چوبی در آن ایجاد کردند. کتابخانه ‌ای هم در همین دوران در مسجد ساخته شد.

 قرن چهارم هـ .ق

اوج جنبش های ملی و عقايد تشيع در ايران در این قرن با روی كار آمدن آل بويه از مردمان ايرانی منطقه شمال كشور مقارن بوده است. اين حكومت اصفهان را به عنوان يكی از مراكز عمده فرمانروایی خود انتخاب كرد و عملاً مسجد جامع اصفهان نيز دور از اين تحولات باقی نماند. در اين دوره علاوه بر ايجاد يک مسجد جديد به نام جورجير كه تنها سردر زيبای آن باقی مانده است ، در وضعيت موجود مسجد جامع نيز دخالت هایی شد. اجرای يک دهانه در اطراف حياط موجود، بر سطح فضاي سر پوشيده قبلی افزوده شد.

 قرن پنجم هـ .ق

مسجد جامع اصفهان بزرگترين تغيير را از منظر تظاهر كالبد داخلی و خارجی در این دوره (دوره سلجوقی) به خود ديده است. تغيير طرح فضا های ستوندار شبستانی به مساجد چهار ايوانی(بر مبنای سبک رازی) كه در ابتدا ويژه ايران زمين بود در این زمان از مسجد جامع اصفهان آغاز شده است. با ساختن گنبد نظام الملک در جنوب و گنبد تاج الملک در شمال مسجد و ايجاد چهار ايوان بر محور های اصلی صحن مسجد، معماري قبلی آن از حالت مسجد شبستانی ساده خارج گردیده و به سبک چهارايوانی تبديل شد.

 قرن ششم و هفتم هـ .ق

در ربیع ‌الاول 515 ه‍.ق مسجد جامع و کتابخانه آن را به آتش کشیدند. در آتش‌ سوزی آموزشگاه ‌ها، صومعه ها، مخزن‌ ها و کتابخانه بزرگ مسجد از بین رفتند. پس از آتش‌ سوزی تجدید ساختمان مسجد آغاز شد و به جای بناهایی که منهدم شده بودند، ایوان ‌هایی چهار گانه، شبستان‌ ها و چهلستون‌ هایی به شیوه رازی ساخته شدند. این سازه‌ ها در قرون بعدی هم تکمیل شدند. در شمال شرق مسجد کتیبه ‌ای به خط کوفی وجود دارد که از این آتش‌ سوزی حکایت می ‌کند.

 قرن هشتم و نهم هـ .ق

در دوره ایلخانان محرابی (محراب اولجاتيو) در قسمت غربی ساخته شد. که با بهترین استفاده از هنر گچ‌ بری و خطاطی، مبدل به زیباترین محراب گچ‌ بری عصر ایلخانی شد. در مقابل این محراب، شبستانی با ستون‌ های متعدد مربوط به قرن سوم هجری وجود داشت. کمتر از نیم قرن بعد این شبستان تخریب شد و فضایی یک‌ دست و بدون ستون ایجاد گردید.فضای جدیدی که ساخته شد، طاق و تویزه داشت، تویزه ‌هایی که به صورت ضربی ایجاد شده بود.

پس از ایلخانان، حکومت به مظفریان رسید. آنها در یزد، شیراز، اصفهان و کرمان قدرت بسیار یافتند و محمود شاه هم حاکم اصفهان شد و اقدامات بسیاری از جمله ساخت مدرسه مظفری و مسجد مصلی در این دوره صورت گرفت.

در دوران تیموری (طی قرن نهم هجری) حاکمان در این مسجد و در چند قسمت تغییراتی به وجود آوردند و نماهایی از مسجد را هم تزیین کردند. در قسمت جنوب غربی شبستانی ساخته شد که به ‌خاطر اینکه خارج از دیوار خشتی قرن سوم ه‍.ق قرار گرفت، آن را تخریب کردند و ستون ‌هایی جایگزین آن نمودند تا ارتباط شبستان فعلی با شبستان قبلی باقی بماند.

 قرن دهم تا سیزدهم هـ .ق

اقدامات و تغییرات در مسجد مربوط به دوره صفوی عبارت اند از :

• دخالت در قسمتی از شبستان تيموری
• تعميرات فضا هاي داخلی
• احداث شبستان زمستانی

در دوران قاجار چون وضع اقتصادی و سیاسی کشور خوب نبود بی ‌توجهی به این بنا دوچندان شد. بازسازی ‌هایی این دوران هم بسیار محدود است. مرمتی در قسمت شرقی و ورودی آن، در دوران فتحعلی شاه قاجار انجام شد. کتیبه ‌ای نیز در آن قرار دارد که مربوط به سال 1218 ه‍.ق است. در همین زمان سکوهایی آجری هم ایجاد شد که حدود نیم ‌متر ارتفاع داشت و برای ادای نمازهای مغرب و عشا در تابستان ساخته شده ‌بود. مقبره علامه مجلسی هم در همین زمان مرمت شد.

 قرن چهاردهم هـ .ق

از آغاز قرن چهاردهم هجری شمسی رسیدگی به بناهای تاریخی شهر اصفهان اهمیت بسیاری یافت. مسجد جامع اصفهان جز آثار ملی ثبت شد (1310) و هر ساله قسمتی از بودجه دولتی به آن اختصاص داده شده ‌است. و در چندین مرحله مرمت انجام گرفته است.در اسفند ماه سال 1363 بود که بمبی از هواپیمای بمب ‌افکن عراقی در شبستان جنوب شرقی افتاد. و باعث تخریب کامل این محوطه شد. البته تأثیرات این بمب فراتر از تخریب یک قسمت بود. امواج حاصل شده از آن طاق ‌ها و چشمه‌ ها را لرزاند و ترکش ‌هایش باعث ضربه به کاشی ‌ها و گنبد شد.

مشخصات مدل 3 بعدی اسکچاپ مسجد جامع اصفهان شامل (تنها) فایل 3 بعدی اسکچاپی